Tuesday, May 7, 2013

Sanskrit ‘Tapasvini’ Praak-kathanam (‘तपस्विनी’ महाकाव्यम्, प्राक्‌कथनम्/डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः)

तपस्विनी महाकाव्यम्, प्राक्‌कथनम् / डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः
(Sanskrit ‘Tapasvini’ Kavya, Foreword)

TAPASVINI     
Original Oriya Epic Poem 
By : Poet Gangadhara Meher  (1862-1924)
Complete Sanskrit Translation By : Dr. Harekrishna Meher 
*
Published by : Parimal Publications, 27/28, Shakti Nagar, Delhi-110007,
ISBN: 978-81-7110-412-3.  First Edition  2012.

= = = = = = = = = = = = = = = = = =
Tapasvini  [Foreword]
= = = = = = = = = = = = = = = = = =  

‘Praak-Kathanam’ has been taken from pages 7- 11 of my Sanskrit
‘Tapasvini’ Book. 

For Introduction, please see : ‘Tapasvini Mahakavyam: Ekam Aalokanam’
= = = = = = = = =
  
तपस्विनी (महाकाव्यम्)
ओड़िआ-मूल-रचना * स्वभावकवि-गंगाधरमेहेरः (१८६२-१९२४)
सम्पूर्ण-संस्कृतानुवादः * डॉ. हरेकृष्ण-मेहेरः

= = = = = = = = = = = = = =   
प्राक्-कथनम्
= = = = = = = = = = = = = = 
        आधुनिक-दृष्ट्या विश्व-वाङ्मयेषु अनुवादो भाषान्तरणम् अनुसर्जनम् वा स्थानमर्हति महत्त्वपूर्णम् । बहुविधानां भाषासाहित्यानां परस्पर-भाव-विनिमय-निमित्तं समनुभूयते अनुवादस्य महती आवश्यकता । अनुवाद-माध्यमेनैव साहित्यानां तुलनात्मक-विश्लेषणैः सार्धं प्रचार-प्रसारस्य परिसरो नितरां विस्तारं लभते । अनुवादं विना विविध-भाषा-साहित्यैः सह परस्पर-परिचयावसरो लब्धुं न शक्यते । अनुवादो मूलभाषाया यथार्थानुगतः स्यात् । कस्याश्चित् साहित्य-कृतेः, विशेषतः कवितायाः भाषान्तरणं न केवलमायास-साध्यम्, अपि च ज्ञान-प्रतिभयो-र्निर्णायकं भवति । अनुवादो भवत्येका विशिष्टा कला, या सर्वैः कर्त्तुं न पार्यते । अनुवाद-कार्यमिदं बाह्यालोकनेन सरलं प्रतीयते, वस्तुतः कार्यस्यास्य श्रमं महत्त्वं च हृदयङ्गमं कुरुते जन एवानुभवी ।

        स्वतःस्फुरितायां मौलिक-कविता-रचनायां प्रायो भवति नान्तरायः । परन्तु अनुवादे समीचीन-शब्द-चयनस्य यथायथ-भाव-सुरक्षणस्य लालित्य-माधुर्यादि-संयोजनस्य च दृष्ट्या भवत्यनुवादको निर्द्दिष्ट-सीमाभ्यन्तरे निबद्धः । मूलभावस्य आन्तरिकोद्वेलन-वशात् समयानुसारमनुवादेऽपि स्वतःस्फुरितानां पदानामभिव्यक्तौ समायाति न कोऽपि प्रतिबन्धकः । मूलभाव-सुरक्षणेन साकमनुवादे प्रणिधेया शाब्दिक-मौलिकता उपस्थापन-शैली च । अनुवादेषु ममानुभूतिरस्ति काचिदेतादृशी । विषयेऽस्मिन् किञ्चिन् निवेद्यते मया ।

       स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीतस्य ओड़िआ-कृतिरत्नस्य  तपस्विनी-महाकाव्यस्य हिन्द्याङ्ग्लानुवादौ मया कृतौ १९८३ -ईसवीय-वर्षस्य प्रथमार्धे । पश्चादेतस्य अनुवाद-द्वयस्य स्वल्प-कतिपय-स्थले कृतमस्ति ईषत्-परिवर्त्तनम् । सम्बलपुर-विश्वविद्यालय-द्वारा मदीय-सम्पूर्ण-हिन्दी-पद्यानुवादः पुस्तक-रूपेण प्रकाशितोऽस्ति  २००० -ख्रीष्टाब्दे । तस्मिन्नेव २०००-वर्षे अगस्त-१५-तारिकायां कवि-गङ्गाधर-मेहेर-जयन्ती-महोत्सवे ग्रन्थः स लोकार्पितः सन् सहृदयैः पाठकैश्च लब्ध-समादरो विद्यते । मदीयः सम्पूर्ण आङ्ग्ल-पद्यानुवादः (Tapasvini of Gangadhara Meher) आर्.एन्.भट्टाचार्य-कोलकाता-द्वारा २००९-ख्रीष्टाब्दे पुस्तकाकारेण प्रकाशितः सन्  देश-विदेशेषु प्रथितोऽस्ति ।

       काव्यस्यास्य संस्कृतानुवादं कर्त्तुं चित्ते मदीये सुप्त आसीद् दृढ़ाभिलाषः । १९९७-जानुयारी-मासे बैङ्गलुरु-नगरे समायोजिते दशम-विश्वसंस्कृत-सम्मेलने सक्रिय-योगदानानन्तरं ममान्तरिकी प्रवृत्तिः काव्यस्यास्य संस्कृतानुवाद-दिशायां कृतवती मामत्यन्तं समुद्वेलितम् । फलतस्तस्मिन्नेव १९९७-वर्षे फेब्रुआरी-मार्च-मासयो-र्मध्ये मया सम्पूर्ण-संस्कृतानुवादः कृतः, परमानन्दं च परितृप्ति-समेतं समवाप्तम् । सकलानुवादेषु भगवतः परमेश्वरस्य आशीर्वादात्मिका  प्रेरणा प्रच्छन्नरूपेण दीव्यति । मम त्रिभाषानुवादानां कतिपय-पङ्क्तयः सन्‌टाइम्स्’ (भुवनेश्वर)- सप्तर्षि‘ (सम्बलपुर-विश्वविद्यालय)- कान्तारक’ (भवानीपाटना)-झङ्कार’ (कटक)-बर्त्तिका’ (याजपुर) इत्यादि-मुखपत्रपत्रिकासु प्रकाशिता आसन् ।

      तपस्विनी-महाकाव्यस्य मदीयानुवादानां सारस्वते त्रिवेणी-स्रोतसि मया स्वरुच्यनुरूपं मुक्तछन्दोधारया सह  व्यवहितैरव्यवहितैश्च मित्राक्षरैरुपधा-मिलनस्य विहितोऽस्ति प्रयोगः । अनुवाद-त्रये रचनाशैली प्रायेण समरूपा । मित्राक्षरच्छन्दःसमेतम् अमित्राक्षरच्छन्दोऽपि मम प्रियम्; तथापि मित्राक्षरच्छन्दस्तथा अन्त्यानुप्रासं प्रति मम विशेषाकर्षणं वर्त्तते । अतः सर्वेषु त्रिषु अनुवादेषु मित्राक्षर-प्रयोगो मामकं सारस्वतानुराग-विशेषत्वं द्योतयति इति समनूभूयते ।  एषु भाषान्तरेषु अधिकतया मदीय-मौलिक-शब्दावली-माध्यमेन काव्यस्य मूलभावाः पूर्णतया यथार्था अक्षुण्णाः सुरक्षिताश्च विद्यन्ते इति मम दृढ़ो विश्वासः । उदाहरण-रूपेण समुद्ध्रियते चतुर्थ-सर्गस्य एका पङ्क्तिरेका त्रिभाषानूदिता, यत्र तमसानदी-मुखेन सूचितमस्ति कवेर्जीवनदर्शनम् ।
    
    कवि-गङ्गाधरस्य लेखन्याम् ओड़िआ-भाषायाः साङ्गीतिकता-भरितेन मधुर-सुललितेन  चोखि’-रागेण  विरचितं पद्यमिदम्,

                                   बने बने भ्रमि भ्रमि     
                  गण्ड कुहुके न भ्रमि
                  बहु बाधा अतिक्रमि 
                  स्वच्छ जीबने,
                  अन्धार दुःख न गणि 
                  आलोक सुख न मणि
                  चालिछि दूर सरणी  
                  नत बदने ।
                  जनम करुछि सफळ,       
                  तोय दाने तोषि तीरबासी सकळ  ॥ (तपस्विनी ४/११)

मम आङ्ग्लानुवादे पङ्क्तिरियम्,

                     ‘Wandering over several woods wide,
                          never wavering astray
                          by illusion of any gorge,
                          surmounting many an impediment
                          in my life limpid,
                          never deeming darkness
                          as a distress,
                          never thinking light
                          to be a delight,
                          for a remote way
                          ahead  I’ve  continued to forge
                          with my head humbly bent.
                          Gratifying every bank-dweller
                          with offering of water,
                          fruitfulness of my birth
                          I’m  realizing worth.’

मदीय-हिन्दी-रूपान्तरे पद्यमिदम्,
                  घूमती फिरती वन-वन में
         गण्ड-कुहुक में न उलझ,
         कई बाधायें करके पार
         अपने निर्मल जीवन में,
         न दुःख मान अन्धकार,
         प्रकाश न सुख समझ        
         चली हूँ दूर रास्ते नम्र मस्तक ।
         जन्म कर रही हूँ सार्थक
         नीर दान से निरन्तर
         सभी तीरवासियों के मानस में तृप्ति भर ॥

मम प्रस्तुते संस्कृतानुवादे तदित्थम्,

                                          भ्रामं भ्रामं वने वने
                     गण्ड-कुहकेषु न भ्रमन्त्यहं
                     विलङ्घ्य विविध-बाधा-निवहं
                     सुविमले मम जीवने,
                     ध्वान्तं न दुःखं गणयन्ती
                     आलोकं न सुखं भावयन्ती 
                     दूर-मार्गमग्रे सरामि नम्रानना निरलसम् ।
                     विदधामि सार्थकतां जन्मन:
                     सन्तोषयन्ती नीर-दानैरात्मनः
                     सकल-कूल-सन्निवासिनां मानसम् ॥

       समय एव विदधाति समेषां बलाबलम् । सुयोगाभावात् संस्कृतानुवादस्य पुस्तक-रूपं प्रकाशनं विलम्बितं सञ्जातम् । अत्र काव्यानुवादे कतिपयेषामल्पप्रचलितानां व्याकरण- सम्मतानां संस्कृत-शब्दानां मया आधुनिक-प्रयोगः कृतोऽस्ति । अत्र काचित् त्रुटी चेत् परिलक्ष्यते, कृपया सूचना प्रदेया ।

     तपस्विनी स्वीय-गुणैर्गरीयसी । अस्य महाकाव्यस्य महत्त्वं मया सानुशीलनं संक्षेपतः प्रस्तूयते ममाभिव्यक्तौ ।

तपस्विनी-महाकाव्यं  स्वभावकविना कृतम् । 
गङ्गाधर-मेहेरेण  रङ्गायितं सुवर्णकम् ॥
जानकी नायिका यत्र  श्रीराम-सहधर्मिणी ।
सती-शिरोमणी साध्वी  पतिव्रता तपस्विनी ॥
सर्गा एकादश ख्याताश्छन्दोरागैरलङ्कृताः ।
ग्रन्थाद्यं प्रार्थना-वस्तुनिर्देशात्मक-मङ्गलम् ॥
निर्वासनोत्तरं वृत्तं  रामपत्न्याः प्रकीर्त्तितम् ।
सीतायाश्च तपश्चर्या-विभा कवेरभीप्सिता ॥
वाणी भावमयी स्निग्धा  प्रधानः करुणो रसः ।
दर्शनीयं निसर्गस्य  चित्रणं चात्र मञ्जुलम् ॥  
मौलिकोद्भावना भाति  कवेरत्र स्वतन्त्रता ।
सौरभं भारतीयं च  सांस्कृतिकं सुसम्भृतम् ॥
सीता-चरितमाश्रित्य विशेषेण विनिर्मितम् ।
वक्तुं हि शक्यते काव्यं सीतायनमिति स्मृतम् ॥
ओड़िआ-मूलभाषायाः कृतः संस्कृत-भाषया ।
मम काव्यानुवादोऽयं मोदयतु सतां मनः ॥

    तपस्विनी-प्रकाशन-दिशायां मम पूज्य-दिवङ्गत-पितृमातृपादाः, वरेण्याः गुरुजनाः, विविध-पत्रिकासम्पादकाश्च मम कृते सस्नेहं शुभाशंसिनः प्रेरणाप्रदाः आसन् विद्यन्ते च । बन्धुजनेषु च डॉ. भरतचन्द्रनाथ-महोदय-प्रमुखाः विशेषेण ममोत्साहं समेधितवन्तः ।   सर्वेभ्यो निवेद्यन्ते सप्रश्रयं ममान्तरिक-धन्यवादाः कृतज्ञताश्च । हार्दिकोत्साह-प्रदानार्थं मम धर्मपत्नी श्रीमती कुन्तलाकुमारी धन्यवादार्हा । पाण्डुलिपि-प्रस्तुति-सहायतार्थं मम पुत्रौ सर्वेश्वर-सुरेश्वरौ धन्यवादाशीर्वादानर्हतः ।

       तपस्विनी-काव्यं प्रति विशेष-श्रद्धानुरागिभ्यः पुस्तकस्यास्य प्रकाशकेभ्यो नवदिल्ली -स्थितायाः सुप्रसिद्धायाः परिमल पब्लिकेशन्स् इति संस्थायाः मुख्याधिकारिभ्यः श्रीयुक्त-परिमल-जोशी-महोदयेभ्यो ममाशेषान् हार्दान् धन्यवादान् साभारं ज्ञापयामि ।  संस्कृतानूदितं काव्यमिदं विदुषां मानसं मोदयिष्यतीति सप्रत्ययमाशासे ।

 विनयावनतः                                     
हरेकृष्ण-मेहेरः 

भवानीपाटना
श्रीरामनवमी, १-अप्रैल्-२०१२  
= = = = = = =  
                        

 [सौजन्यम् :
स्वभावकवि-गङ्गाधरमेहेर-प्रणीता ‘ तपस्विनी ’ *
संस्कृतानुवादकः - डॉ.हरेकृष्ण-मेहेरः
प्रकाशकः - परिमल पब्लिकेशन्स्, २७/२८ शक्ति नगर, दिल्ली-११०००७, भारतम्.
प्रथम-संस्करणम् - २०१२ ख्रीष्टाब्दः]
= = = = = = 


Tri-lingual Translations of Poet Gangadhara Meher’s Tapasvini Kavya
By : Dr. Harekrishna Meher
Hindi-English-Sanskrit Articles on Tapasvini Kavya :

* * * *

No comments: